STO JEDANAEST GODINA BIOSKOPA U BIJELjINI
Фото: Бијељина Данас
Početkom moderne kinematografije smatra se 22. mart 1895. godine. Tada su braća Limijer, Ogist i Luj, na svom instrumentu nazvanom kinematograf u Parizu prikazali film „Izlazak radnika iz fabrike Limijer“. Tim filmom magija pokretnih slika je rođena. Samo godinu dana nakon Pariza, filmovi braće Limijer prikazani su u Beogradu, a 27. jula 1827. godine u Sarajevu. Poslije Sarajeva, Bijeljina je bila drugi grad u tadašnjoj Bosni i Hercegovini koji je upoznao filmove.
Bilo je to zaslugom Mladena Grujića, koji je, boraveći zbog posla u Beču, kupio aparat za prikazivanje i nekoliko filmova. Aparat se zvao „laterna magika“, odnosno „čarobna lampa“. U tadašnjem Vatrogasnom domu prikazivao je predstave za znatiželjnu publiku. Grujić, koji je bio zamjenik komandira Dobrovoljnog vatrogasnog društva, osjetio je ekonomski potencijal nove djelatnosti, pa je od gledalaca uzimao izvjesnu sumu za troškove. Međutim, ipak je on bio pjevac koji je prerano kukuriknuo. Prikazivanje filmova u Bijeljini nije se održalo. Do prvog pravog bioskopa Bijeljina će pričekati još 11 godina.
Njemački kolonista, mašinbravar Hajnrih Brajtvizer, otvorio je prvi stalni bioskop u Bijeljini prije 111 godina. Prvo kino u našem gradu nalazilo se u današnjoj ulici Jovana Dučića. Bilo je smješteno u običnoj magazi, sa klupama kao sjedištima. U taj prostor moglo je stati oko 150 gledalaca. Za pogon kino-aparature služila je obična Hofer-Šranc lokomobila od vršaće garniture. Prodornim piskom je najavljivala početak predstave na veliko zadovoljstvo najmlađih posjetilaca. Prirodno je bilo da je bioskop teško dolazio do filmova, pa se prilično čekalo između dvije predstave. Davani su filmovi koji su prije toga obišli uzduž i poprijeko tadašnju Monarhiju, pa su bili dotrajali i bilo je dosta prekida i smetnji u toku predstave. Usljed nepodesnih prostorija bioskop nije mogao raditi zimi i za vrijeme hladnijih dana. Prvi bijeljinski bioskop radio je sve do početka Svjetskog rata 1914. godine.
Stvaranje Kraljevine SHS podudarilo se sa ekspanzijom filma na globalnom nivou. U Americi 1908. godine film dobija status djela sa autorskim pravima i time postaje industrija. Počinje distribucija dugometražnih filmova, koji se prikazuju sa velikim uspjehom kod publike. Bijeljinski jevrejski trgovci, braća Semo, Jakov i Aron, otvaraju 1919. godine bioskop „Edison“ u strogom centru gradu, tadašnjoj Staroj čaršiji. Kapacitet bioskopa je bio mali – svega oko 200 mjesta: 74 mjesta na balkonu, a preostala u prizemlju. Nabavljene su odgovarajuće fiksirane stolice na preklapanje, izgrađen je balkon, oko 14 loža – najskupljih mjesta ispod balkona, a u prizemlju je ugrađen parket, napravljen je parter i obavezna rupa ispred platna za bezbrojnu dječurliju. Bioskop postaje nezaobilazna činjenica u kulturnom životu grada.
Godina 1937. može se nazvati esencijalnom za film u Bijeljini. Tada kino „Edison“ kupuje lokalni bonvivan Franjo, sin poznatog bijeljinskog trgovca Đoke Berdice. Novi vlasnik je, da bi privukao publiku, potpuno osavremenio bioskop – nabavio je iz Njemačke nove kino-aparature savremenog tipa za zvučni film, osvježio filmski repertoar novim filmovima iz Amerike, te je grad Bijeljina, zahvaljujući njemu, imala priliku da gleda zvučne, a kasnije i kolor filmove američkih producentskih kuća. Kino „Edison“ je tih godina, sve do početka Drugog svjetskog rata, bio najvažnija kulturna ustanova u gradu. U bioskop se išlo redovno kao na svečanost i to je bio znak prestiža građanske klase koja je u filmskoj umjetnosti vidjela mogućnost kulturnog iživljavanja i emancipacije, naročito mlade generacije koja se time ponosila oponašajući junake iz filma.
Okupacijom Jugoslavije 17. aprila 1941. godine u Bijeljini bioskop preuzima kulturno-militaristička organizacija Nijemaca iz Francjozefsfelda – „Kultur-bund“. Do iseljenja Novog Sela oktobra 1942. godine tadašnji kolonisti su prikazivali Gebelsove propagandne filmove u zgradi Sokolskog doma u Bijeljini. U danima okupacije grada, za vrijeme njemačkih vlasti, bioskopski repertorar je bio sastavljen isključivo od filmova njemačke i italijanske filmske produkcije sa izrazito naglašenim propagandnim sadržajima u gebelsovskom duhu njemačkog ibermenša i borbe Hitlera u stvaranju Trećeg rajha i novog poretka u Evropi. To je bila prva filmska kontrarevolucija. Druga je uslijedila odmah nakon 1945. godine, sa filmovima sovjetske produkcije, gdje je bila opet propaganda, samo sa drugih ideoloških pozicija. Poslije završetka Drugog svjetskog rata u oslobođenom gradu kino „Edison“ je početkom 1946. godine ponovo proradio.
Sada je u skladu sa duhom vremena dobio ime Kino „Radnik“. Za tu priliku nabavljena je nova aparatura, obnovljena su sjedišta i sanirana je zgrada bioskopa, jer je u ratu bila oštećena. Sada, u novootvorenom kinu, prikazivani su jedino filmovi sovjetske filmske industrije. Bilo je filmskih bajki, muzičkih filmova, ali najviše filmova sa rodoljubivim sadržajem.
Poslije Titovog istorijskog „Ne“ ili „Da“, zavisno od interpretacije, filmski repertoar u bijeljinskom bioskopu postaje, koliko je to moguće, ideološki neutralniji. Počinju da se prikazuju i američki i evropski filmovi, zajedno sa domaćom kinematografijom koja postepeno postaje veoma gledana. Zgrada starog bioskopa postaje neuslovna za grad koji se relativno brzo širi i 1951. godine gradi se prva faza bioskopa na današnjoj lokaciji, a u staroj zgradi kina „Edison“ smješta se gradsko amatersko pozorište „Scena“ sve do rušenja objekta 1968. godine. Kino 1960. i 1961. godine dobija današnji izgled dogradnjom balkona, loža i pozornice. Dok je trajala dogradnja, predstave su se davale u Sokolskom domu. Od tada je zgrada bioskopa više puta renovirana, a najveća i jedina temeljna rekonstrukcija urađena je 1980/81. godine. Tada je mijenjan krov i nabavljena je kompletna garnitura novih stolica, te kupljena nova mašinerija za prikazivanje filmova. Direktor kina od završetka rata, pa sve do 1981. godine, bio je Radosav Raja Mićanović, inače pekar po zanimanju, brat partizanskog narodnog heroja i književnika Slavka Mićanovića. Neosporne su njegove zasluge za razvoj ove ustanove.
Sem gradskog bioskopa, filmove u Bijeljini, a naročito po selima, prikazivao je i tadašnji Narodni univerzitet. Prema sjećanju kino operatera Nemanje Marića, koji je ovaj posao radio od 1960. do 1985. godine, prvi film koji su prikazali bio je domaći film „Daleko je sunce“. Osim njega, kino operateri bili su Fuad Tihić i Aco Božić. Prikazivali su uglavnom domaće filmove, a od stranih najviše vesterne. Nemanja Marić se sjeća filmova kao što su „Ešalon doktora M“, „Kota 905“, a ono što mu je ostalo u sjećanju jeste da je film „Kozara“ u Crnjelovu imao 800 gledalaca. Predstave su obično davali u seoskim domovima kulture, pa je zimi bio čest slučaj da publika, kako bi se zagrijala, odigra kolo u pauzi mijenjanja traka. Svi filmovi imali su tada odličnu posjećenost. U cijeloj Semberiji film je postao kulturna činjenica.
Bijeljinsko kino je poslovalo kao samostalna radna organizacija sve do 1975. godine, kada je postalo dio tada formiranog Centra za kulturu. To je trajalo do 1979. godine, kada gradski bioskop ulazi u Radnu organizaciju „Forum“ sa centrom u Sarajevu. Taj vid organizovanje traje do 1988. godine. U tom periodu naš bioskop sopstvenim sredstvima učestvuje u proizvodnji desetak filmova, između ostalih i film „Otac na službenom putu“ Emira Kusturice. Od 1979. do 2007. godine bioskop je radio pod nazivom „Bijeljina film“, da bi od tada do danas bio dio Centra za kulturu. Zanimljivo je napomenuti da je naš bioskop bio saosnivač preduzeća „Srna film“ 1992. godine i da su dvojica radnika tog filmskog preduzeća imali kancelariju kod nas, da bi kasnije prešli u Pale.
Bilo je mnogo zanimljivih događaja tokom projekcija različitih filmova. Nemanja Marić opisuje događaj iz jednog semberskog sela kada su prikazivali film „Nevesinjska puška“. Sala seoskog doma kulture je bila puna, a onda je došla scena u kojoj vođa ustanika viče „Naprijed, Srbi, udri Turke!“. U sekundi, cijela sala je jurnula ka platnu. Ko kaže da je „Ajkula 3D“ prvi film u trodimenzionalnoj tehnici? Na predstavi filma „Goli u sedlu“ ima jedna scena sa izzetno brzom izmjenom kadrova, koja ilustruje percepciju drogiranog junaka. Tokom te scene, publika je počela da viče na operatera da sredi sliku. Možda je čak najzanimljivije spomenuti da je film „Nož“ Miroslava Lekića, rađen prema romanu Vuka Draškovića, imao 1999. godine balkansku premijeru u našem bioskopu. Naime, film je isti dan prikazan na gala premijeri u „Sava centru“ u Beogradu i u Bijeljini. S tim, da su naši požurili sa projekcijom iz ekonomskih razloga, pa je film prikazan ovdje sat i po prije Beograda. Iako je bilo polu-ilegalno, svakako se računa. Treba spomenuti i da su tri najgledanija filma u istoriji našeg kina „Sutjeska“ sa 18.500 gledalaca, „Hajde da se volimo“ Mihajla Vukobratovića sa 10.500 i indijski „Bidai“ („Rastanak“) sa skoro 10.000 gledalaca. Ko u naslovima ovih filmova, poredanih po gledanosti, uoči simboliku raspada bivše nam države, zaista ima bujnu maštu.
Iako kada topovi govore, muze ćute, bijeljinski bioskop je sem kraćeg prekida 1992. godine, sve vrijeme tokom rata radio, zahvaljujući prije svega entuzijazmu njegovih radnika. Filmovi su nabavljani zahvaljujući privatnim vezama zaposlenih, a prikazivani su u uslovima koje je bolje ne pominjati. Što se tiče našeg kina, završetak rata nije donio nikakve suštinske promjene. Filmovi se i dalje nabavljaju pod teškim i za prikazivača nepovoljnim uslovima, Iako se repertoar nije razlikovao od onog u Beogradu, sa izuzetkom Jugoslovenske kinoteke, bioskop je životario sa mizernom prosječnom posjetom od dvadesetak gledalaca. U ovom periodu mogu se izdvojiti samo tri svijetla trenutka. To su filmovi „Titanik“, koji je prikazan 1997. godine, „Nož“ koji je bio na repertoaru dvije godine kasnije i „Zona Zamfirova“ Zdravka Šotre iz 2002. godine. Sva tri filma su prikazivana po sedam dana pred punom salom, što znači da ih je vidjelo između 7.000 i 8.000 gledalaca. Po riječima tadašnjeg direktora, cijelo kino je bukvalno godinu dana živjelo zahvaljujući zaradi na pomenutim filmovima.
Na Balkanu svaka ustanova kulture koja napuni sto godina smatra se izuzetno srećnom. U Bijeljini je takav slučaj samo sa gradskim bioskopom. Već 111 godina on putem pokretnih slika dovodi svijet u Bijeljinu i istu čini svijetom. Sedma umjestnost je specifična vrsta i zahtijeva posebne ljude. Zaljubljenike. Mi smo takve imali, a imamo ih još uvijek. Nadajmo se da sudbina bijeljinskog bioskopa neće biti kao ona „Titanika“ i da dani našeg kina nisu „Prohujali sa vihorom“.
Semberija info - Lj. Božić
Bilo je to zaslugom Mladena Grujića, koji je, boraveći zbog posla u Beču, kupio aparat za prikazivanje i nekoliko filmova. Aparat se zvao „laterna magika“, odnosno „čarobna lampa“. U tadašnjem Vatrogasnom domu prikazivao je predstave za znatiželjnu publiku. Grujić, koji je bio zamjenik komandira Dobrovoljnog vatrogasnog društva, osjetio je ekonomski potencijal nove djelatnosti, pa je od gledalaca uzimao izvjesnu sumu za troškove. Međutim, ipak je on bio pjevac koji je prerano kukuriknuo. Prikazivanje filmova u Bijeljini nije se održalo. Do prvog pravog bioskopa Bijeljina će pričekati još 11 godina.
Laterna magica
Njemački kolonista, mašinbravar Hajnrih Brajtvizer, otvorio je prvi stalni bioskop u Bijeljini prije 111 godina. Prvo kino u našem gradu nalazilo se u današnjoj ulici Jovana Dučića. Bilo je smješteno u običnoj magazi, sa klupama kao sjedištima. U taj prostor moglo je stati oko 150 gledalaca. Za pogon kino-aparature služila je obična Hofer-Šranc lokomobila od vršaće garniture. Prodornim piskom je najavljivala početak predstave na veliko zadovoljstvo najmlađih posjetilaca. Prirodno je bilo da je bioskop teško dolazio do filmova, pa se prilično čekalo između dvije predstave. Davani su filmovi koji su prije toga obišli uzduž i poprijeko tadašnju Monarhiju, pa su bili dotrajali i bilo je dosta prekida i smetnji u toku predstave. Usljed nepodesnih prostorija bioskop nije mogao raditi zimi i za vrijeme hladnijih dana. Prvi bijeljinski bioskop radio je sve do početka Svjetskog rata 1914. godine.
Stvaranje Kraljevine SHS podudarilo se sa ekspanzijom filma na globalnom nivou. U Americi 1908. godine film dobija status djela sa autorskim pravima i time postaje industrija. Počinje distribucija dugometražnih filmova, koji se prikazuju sa velikim uspjehom kod publike. Bijeljinski jevrejski trgovci, braća Semo, Jakov i Aron, otvaraju 1919. godine bioskop „Edison“ u strogom centru gradu, tadašnjoj Staroj čaršiji. Kapacitet bioskopa je bio mali – svega oko 200 mjesta: 74 mjesta na balkonu, a preostala u prizemlju. Nabavljene su odgovarajuće fiksirane stolice na preklapanje, izgrađen je balkon, oko 14 loža – najskupljih mjesta ispod balkona, a u prizemlju je ugrađen parket, napravljen je parter i obavezna rupa ispred platna za bezbrojnu dječurliju. Bioskop postaje nezaobilazna činjenica u kulturnom životu grada.
Godina 1937. može se nazvati esencijalnom za film u Bijeljini. Tada kino „Edison“ kupuje lokalni bonvivan Franjo, sin poznatog bijeljinskog trgovca Đoke Berdice. Novi vlasnik je, da bi privukao publiku, potpuno osavremenio bioskop – nabavio je iz Njemačke nove kino-aparature savremenog tipa za zvučni film, osvježio filmski repertoar novim filmovima iz Amerike, te je grad Bijeljina, zahvaljujući njemu, imala priliku da gleda zvučne, a kasnije i kolor filmove američkih producentskih kuća. Kino „Edison“ je tih godina, sve do početka Drugog svjetskog rata, bio najvažnija kulturna ustanova u gradu. U bioskop se išlo redovno kao na svečanost i to je bio znak prestiža građanske klase koja je u filmskoj umjetnosti vidjela mogućnost kulturnog iživljavanja i emancipacije, naročito mlade generacije koja se time ponosila oponašajući junake iz filma.
Bioskop "Edison"
Okupacijom Jugoslavije 17. aprila 1941. godine u Bijeljini bioskop preuzima kulturno-militaristička organizacija Nijemaca iz Francjozefsfelda – „Kultur-bund“. Do iseljenja Novog Sela oktobra 1942. godine tadašnji kolonisti su prikazivali Gebelsove propagandne filmove u zgradi Sokolskog doma u Bijeljini. U danima okupacije grada, za vrijeme njemačkih vlasti, bioskopski repertorar je bio sastavljen isključivo od filmova njemačke i italijanske filmske produkcije sa izrazito naglašenim propagandnim sadržajima u gebelsovskom duhu njemačkog ibermenša i borbe Hitlera u stvaranju Trećeg rajha i novog poretka u Evropi. To je bila prva filmska kontrarevolucija. Druga je uslijedila odmah nakon 1945. godine, sa filmovima sovjetske produkcije, gdje je bila opet propaganda, samo sa drugih ideoloških pozicija. Poslije završetka Drugog svjetskog rata u oslobođenom gradu kino „Edison“ je početkom 1946. godine ponovo proradio.
Sada je u skladu sa duhom vremena dobio ime Kino „Radnik“. Za tu priliku nabavljena je nova aparatura, obnovljena su sjedišta i sanirana je zgrada bioskopa, jer je u ratu bila oštećena. Sada, u novootvorenom kinu, prikazivani su jedino filmovi sovjetske filmske industrije. Bilo je filmskih bajki, muzičkih filmova, ali najviše filmova sa rodoljubivim sadržajem.
Poslije Titovog istorijskog „Ne“ ili „Da“, zavisno od interpretacije, filmski repertoar u bijeljinskom bioskopu postaje, koliko je to moguće, ideološki neutralniji. Počinju da se prikazuju i američki i evropski filmovi, zajedno sa domaćom kinematografijom koja postepeno postaje veoma gledana. Zgrada starog bioskopa postaje neuslovna za grad koji se relativno brzo širi i 1951. godine gradi se prva faza bioskopa na današnjoj lokaciji, a u staroj zgradi kina „Edison“ smješta se gradsko amatersko pozorište „Scena“ sve do rušenja objekta 1968. godine. Kino 1960. i 1961. godine dobija današnji izgled dogradnjom balkona, loža i pozornice. Dok je trajala dogradnja, predstave su se davale u Sokolskom domu. Od tada je zgrada bioskopa više puta renovirana, a najveća i jedina temeljna rekonstrukcija urađena je 1980/81. godine. Tada je mijenjan krov i nabavljena je kompletna garnitura novih stolica, te kupljena nova mašinerija za prikazivanje filmova. Direktor kina od završetka rata, pa sve do 1981. godine, bio je Radosav Raja Mićanović, inače pekar po zanimanju, brat partizanskog narodnog heroja i književnika Slavka Mićanovića. Neosporne su njegove zasluge za razvoj ove ustanove.
Plakat za film "Sutjeska"
Sem gradskog bioskopa, filmove u Bijeljini, a naročito po selima, prikazivao je i tadašnji Narodni univerzitet. Prema sjećanju kino operatera Nemanje Marića, koji je ovaj posao radio od 1960. do 1985. godine, prvi film koji su prikazali bio je domaći film „Daleko je sunce“. Osim njega, kino operateri bili su Fuad Tihić i Aco Božić. Prikazivali su uglavnom domaće filmove, a od stranih najviše vesterne. Nemanja Marić se sjeća filmova kao što su „Ešalon doktora M“, „Kota 905“, a ono što mu je ostalo u sjećanju jeste da je film „Kozara“ u Crnjelovu imao 800 gledalaca. Predstave su obično davali u seoskim domovima kulture, pa je zimi bio čest slučaj da publika, kako bi se zagrijala, odigra kolo u pauzi mijenjanja traka. Svi filmovi imali su tada odličnu posjećenost. U cijeloj Semberiji film je postao kulturna činjenica.
Bijeljinsko kino je poslovalo kao samostalna radna organizacija sve do 1975. godine, kada je postalo dio tada formiranog Centra za kulturu. To je trajalo do 1979. godine, kada gradski bioskop ulazi u Radnu organizaciju „Forum“ sa centrom u Sarajevu. Taj vid organizovanje traje do 1988. godine. U tom periodu naš bioskop sopstvenim sredstvima učestvuje u proizvodnji desetak filmova, između ostalih i film „Otac na službenom putu“ Emira Kusturice. Od 1979. do 2007. godine bioskop je radio pod nazivom „Bijeljina film“, da bi od tada do danas bio dio Centra za kulturu. Zanimljivo je napomenuti da je naš bioskop bio saosnivač preduzeća „Srna film“ 1992. godine i da su dvojica radnika tog filmskog preduzeća imali kancelariju kod nas, da bi kasnije prešli u Pale.
Bilo je mnogo zanimljivih događaja tokom projekcija različitih filmova. Nemanja Marić opisuje događaj iz jednog semberskog sela kada su prikazivali film „Nevesinjska puška“. Sala seoskog doma kulture je bila puna, a onda je došla scena u kojoj vođa ustanika viče „Naprijed, Srbi, udri Turke!“. U sekundi, cijela sala je jurnula ka platnu. Ko kaže da je „Ajkula 3D“ prvi film u trodimenzionalnoj tehnici? Na predstavi filma „Goli u sedlu“ ima jedna scena sa izzetno brzom izmjenom kadrova, koja ilustruje percepciju drogiranog junaka. Tokom te scene, publika je počela da viče na operatera da sredi sliku. Možda je čak najzanimljivije spomenuti da je film „Nož“ Miroslava Lekića, rađen prema romanu Vuka Draškovića, imao 1999. godine balkansku premijeru u našem bioskopu. Naime, film je isti dan prikazan na gala premijeri u „Sava centru“ u Beogradu i u Bijeljini. S tim, da su naši požurili sa projekcijom iz ekonomskih razloga, pa je film prikazan ovdje sat i po prije Beograda. Iako je bilo polu-ilegalno, svakako se računa. Treba spomenuti i da su tri najgledanija filma u istoriji našeg kina „Sutjeska“ sa 18.500 gledalaca, „Hajde da se volimo“ Mihajla Vukobratovića sa 10.500 i indijski „Bidai“ („Rastanak“) sa skoro 10.000 gledalaca. Ko u naslovima ovih filmova, poredanih po gledanosti, uoči simboliku raspada bivše nam države, zaista ima bujnu maštu.
Plakat za film "Zona Zamfirova"
Iako kada topovi govore, muze ćute, bijeljinski bioskop je sem kraćeg prekida 1992. godine, sve vrijeme tokom rata radio, zahvaljujući prije svega entuzijazmu njegovih radnika. Filmovi su nabavljani zahvaljujući privatnim vezama zaposlenih, a prikazivani su u uslovima koje je bolje ne pominjati. Što se tiče našeg kina, završetak rata nije donio nikakve suštinske promjene. Filmovi se i dalje nabavljaju pod teškim i za prikazivača nepovoljnim uslovima, Iako se repertoar nije razlikovao od onog u Beogradu, sa izuzetkom Jugoslovenske kinoteke, bioskop je životario sa mizernom prosječnom posjetom od dvadesetak gledalaca. U ovom periodu mogu se izdvojiti samo tri svijetla trenutka. To su filmovi „Titanik“, koji je prikazan 1997. godine, „Nož“ koji je bio na repertoaru dvije godine kasnije i „Zona Zamfirova“ Zdravka Šotre iz 2002. godine. Sva tri filma su prikazivana po sedam dana pred punom salom, što znači da ih je vidjelo između 7.000 i 8.000 gledalaca. Po riječima tadašnjeg direktora, cijelo kino je bukvalno godinu dana živjelo zahvaljujući zaradi na pomenutim filmovima.
Na Balkanu svaka ustanova kulture koja napuni sto godina smatra se izuzetno srećnom. U Bijeljini je takav slučaj samo sa gradskim bioskopom. Već 111 godina on putem pokretnih slika dovodi svijet u Bijeljinu i istu čini svijetom. Sedma umjestnost je specifična vrsta i zahtijeva posebne ljude. Zaljubljenike. Mi smo takve imali, a imamo ih još uvijek. Nadajmo se da sudbina bijeljinskog bioskopa neće biti kao ona „Titanika“ i da dani našeg kina nisu „Prohujali sa vihorom“.
Semberija info - Lj. Božić
