JEVREJI U BIJELjINI
Синагога у Бијељини 1928. год.
O prošlosti bijeljinskih Jevreja (Čifuti, Židovi, Jude, Mojsijevci) kao uostalom o prošlosti Bijeljine uopšte, nedovoljno se zna. Istorija Jevreja u Bijeljini vremenski je ograničena na samo jedan vijek postojanja – od sredine 19. do sredine 20. vijeka. Jevreji su se naselili u Bijeljinu iza Omerpašinih reformi 1851. godine. Bijeljina je tada bila najveći grad na području cijelog Sandžaka i jedini grad u kome su tada živjeli Jevreji.
Jevreji su u narednih 100 godina bili vrlo značajni u razvoju trgovine i društvenog života. Zauzimaju vidno mjesto u prošlosti Grada Bijeljina iako nikada nisu predstavljali više od 1-3% ukupnog stanovništva u gradu. U burnim istorijskim zbivanjima Drugog svjetskog rata od ukupno oko 350 bijeljinskih Jevreja, svega par desetina preživjelo je nacistički genocid. Nakon Drugog svjetskog rata i ovo malo preživjelih Jevreja ubrzo se odselilo iz Bijeljine, tako da danas nema nijedna jevrejska porodica u Bijeljini. Ostalo je samo sjećanje i zapažena arhitektonska ostvarenja ove značajne etničke grupe da svjedoče o njihovom udjelu u prošlosti Bijeljine.
Prve jevrejske porodice u našem gradu bile su Salom, Danon, Alarac Papo i Alkalaj, doseljene iz Sarajeva, Skoplja i Soluna. Svi doseljenici iz turskog doba pripadaju ogranku španskih Jevreja, tzv. Sefarda. Novi stanovnici našeg grada bavili su se mahom trgovinom, pa je u Staroj i Janjici čaršiji formiran jak trgovački centar. Od prvih bijeljinskih trgovačkih porodica naročito su bile ugledne familije Papo i Salom, koje su stekle veliki kapital i kao viđene ličnosti bile su birane u gradsku opštinu. Jevreji Sefardi uglavnom su bili naseljeni u Šabić mahalu oko stare srpske osnovne škole, današnje „Sveti Sava“. Jevreji su u gradu imali mali molitveni hram sa dva rabina i osnovnu školu, tzv. medar sa 11 učenika. Pri hramu su imali i malu biblioteku sa vjerskim knjigama.
Dolaskom novog okupatora, Austro-ugarske Monarhije 1878. godine, u Bijeljinu dolazi i nova grupa Jevreja iz Njemačke i okolnih zemalja – Aškenazi. Prvi doseljeni Aškenazi su Gabor Grinfeld 1890. godine, Arpad Vajl 1895. godine i nešto kasnije Vilim Švicer. U početku su odnosi između Sefarda i Aškenazi Jevreja bili dosta zategnuti. Jedno vrijeme su obje grupe Jevreja imale odvojene hramove, sveštenike i škole, da bi došlo do pomirenja izgradnjom velike zajedničke sinagoge oko 1900. godine, koja se nalazila preko puta današnje Autobuske stanice kod hotela „Drina“.
Stare jevrejske građevine
Jevreji su po doseljenju u Bijeljinu živjeli uglavnom u Šabića sokaku, ali od tih kuća skoro ništa nije ostalo. Poznato nam je mjesto gdje je bila kuća porodice Malc, koji su kasnije kupili kuću kod današnjeg kafića „Paradizo“ u Galamića sokaku, današnjoj Ulici Profesora Bakajlića. Jevreji Aškenazi su uglavnom živjeli u tri ulice, današnjoj Karađorđevoj, Kneza Miloša, te Kneginje Milice i par porodica u Ulici Svetog Save, bivšoj Srpskoj. Jedna od glavnih ulica u gradu, nekad Vilma štrase, pa Ulica Kralja Aleksandra, pa Titova, a danas Karađorđeva bila je elitno mjesto za podizanje reprezentativnih kuća i trgovina. Tako je čuveni trgovac Arap Vajl početkom ovog vijeka podigao kuću između današnje Naše banke i Opštine, na uglu Ulice Meše Selimovića. Ta kuća, danas dio zgrade Opštine, renovirana je prije par godina i bljesnula je novim sjajem. U prizemlju je Arpad Vajl imao veliku delikatesnu radnju, a na spratu je imao šestosobni stan. Idući dalje Karađorđevom ulicom, poslije današnje zgrade osiguranja „Jahorina“ nalazi se mala prizemna kuća, nekad u vlasništvu Laure Pinto. Preko puta te kuće, takođe prizemna, nalazi se kuća koja je pripadala doktoru Mento Salomu.
Jevrejska sinagoga, impozantne veličine i ljepote, nalazila se preko puta Autobuske stanice, u parkiću hotela „Drina“. Podignuta oko 1900. godine imala je dva velika tornja na pročelju zgrade i lijepo popločano i veliko dvorište. Dolaskom Nijemaca i ustaša 1941. godine zgrada je opljačkana i pretvorena u konjušnicu, ali je preživjela rat, da bi bila srušena od nove komunističke vlasti i tako je Bijeljina zauvijek ostala bez jedne vrijedne i reprezentativne građevine. Odmah do bivše sinagoge nalazi se velika kuća na sprat bijele boje u kojoj je živjelo više jevrejskih porodica, od kojih je nama poznata familija Mojsija Alkalaja. Jevreji nisu imali mnogo sirotinje, a taj mali broj siromašnih Jevreja stanovao je u sokaku iza današnjeg Sokolskog doma. Tu su živjeli limar Kabiljo, Lea Mantiljo, Rafo Montiljo i Hajon Johan.
U današnjoj Ulici Kneza Miloša, bivšoj Kraljice Marije, stanovalo je mnogo jevrejskih porodica. U velikoj žutoj kući preko puta hotela „Drina“ živjela je porodica Vajs. U sokaku do te kuće bila je velika kuća Gabora Grinfelda. Preko puta hotela bila je i kuća Rifke Alkalaj, žene koja je otvorila hotel “Evropa“, nekadašnji Dom vojske Republike Srpske. Preko puta bioskopa bio je niz jevrejskih kuća. Od ulaza u sokak preko puta bioskopa, pa do sokaka prema hotelu poznate su kuće Bare Baruha i Bukus Jozefa. Današnja apoteka u kući Trifkovića u Galcu bila je nekad vlasništvo Ozmo Hajmuka. Ulica Kneginje Milice i danas posjeduje nekoliko vrlo lijepih jevrejskih kuća. Jedna od najljepših starih kuća u Bijeljini je kuća Viljema Švicera, današnja mesara Malović. Do nje je velika žuta kuća sa jevrejskim zvijezdama na vrhu fasade, u kojoj je stanovao Iko Alkalaj, a služila je kao sjedište Jevrejske opštine u Bijeljini. Kada se krene od biblioteke, prije kuće Vlade Kazandžića, nalazi se kuća porodice Baruh. U Ulici Svetog Save, današnja kuća advokata Todorovića bila je vlasništvo sajdžije Semo Jakova, a preko puta današnjeg zabavišta bila je kuća Izidora i Judite Hajon. Između spomenika Vojislava Kecmanovića i Majevičke ulice na desnoj strani se nalazi spratna kuća porodice Perera.
Većina jevrejskih radnji bila je smještena u Staroj čaršiji. U očuvanom dijelu te čaršije, do biblioteke, nalazi se kuća današnje Finansijske policije, nekad vlasništvo porodice Perera. U tom redu je i bivši hotel „Evropa“, vlasništvo Rifke Alkalaj. Na mjestu današnje biblioteke, iza bivše kafane „Korzo“, bila je kuća porodice Hajmači, a do nje kuća u kojoj je stanovao bijeljinski rabin Altarac Aron. U sokaku iza kafane „Korzo“ živio je Semo Jakov, a magaza porodice Papo bila je u dvorištu. Zatim je slijedila kuća u kojoj je živio jevrejski ljekar Švarcbeger. U drugim dijelovima grada bilo je pojedinačno još par jevrejskih kuća. Preko puta Garnizona, prije starog Vanekovog mlina, bila je kuća Herte Nuzbaum, čiji je otac Leon bio pekar. U sokaku kod nekadašnjeg restorana „Tina“ nalazi se kuća Hajon Šišmona. Naročito je lijepa i velika bila kuća Avrama Fincija na salašu kod Bijeljine, današnje naselje Fincov salaš. Na tom salašu Finci je svojevremeno imao veliku i tada modernu pecaru rakije. Kuća mu je bila kod stanice bivše pruge Bijeljina-Stari Ugljevik, kod mosta na kanalu Dašnica. Po pričama starih Bijeljinaca, bila je izuzetno lijepa sa velikim dvorištem i drvoredom.
Skladan i harmoničan život bijeljinskih Jevreja prekinuo je Drugi svjetski rat i dolazak Nijemaca i ustaša u Bijeljinu. Na području naše opštine u logorima i drugom teroru stradalo je 318 Jevreja. Najviše naših jevrejskih sugrađana i sapatnika kojih više nema ubile su ustaše, čak 242, od čega je u zloglasnom Jasenovcu stradalo 193. Ova etnička zajednica je možda uništena, ali sjećanje je ostalo. O životu Jevreja u Bijeljini ostale su da svjedoče brojne građevine. Jedan od podsjetnika na boravak Jevreja u Bijeljini je i jevrejsko groblje koje se nalazi u Sremskoj ulici, a posljednji put je uređeno 2005. godine.
Semberija info - Lj. Božić
Jevreji su u narednih 100 godina bili vrlo značajni u razvoju trgovine i društvenog života. Zauzimaju vidno mjesto u prošlosti Grada Bijeljina iako nikada nisu predstavljali više od 1-3% ukupnog stanovništva u gradu. U burnim istorijskim zbivanjima Drugog svjetskog rata od ukupno oko 350 bijeljinskih Jevreja, svega par desetina preživjelo je nacistički genocid. Nakon Drugog svjetskog rata i ovo malo preživjelih Jevreja ubrzo se odselilo iz Bijeljine, tako da danas nema nijedna jevrejska porodica u Bijeljini. Ostalo je samo sjećanje i zapažena arhitektonska ostvarenja ove značajne etničke grupe da svjedoče o njihovom udjelu u prošlosti Bijeljine.
Prve jevrejske porodice u našem gradu bile su Salom, Danon, Alarac Papo i Alkalaj, doseljene iz Sarajeva, Skoplja i Soluna. Svi doseljenici iz turskog doba pripadaju ogranku španskih Jevreja, tzv. Sefarda. Novi stanovnici našeg grada bavili su se mahom trgovinom, pa je u Staroj i Janjici čaršiji formiran jak trgovački centar. Od prvih bijeljinskih trgovačkih porodica naročito su bile ugledne familije Papo i Salom, koje su stekle veliki kapital i kao viđene ličnosti bile su birane u gradsku opštinu. Jevreji Sefardi uglavnom su bili naseljeni u Šabić mahalu oko stare srpske osnovne škole, današnje „Sveti Sava“. Jevreji su u gradu imali mali molitveni hram sa dva rabina i osnovnu školu, tzv. medar sa 11 učenika. Pri hramu su imali i malu biblioteku sa vjerskim knjigama.
Dolaskom novog okupatora, Austro-ugarske Monarhije 1878. godine, u Bijeljinu dolazi i nova grupa Jevreja iz Njemačke i okolnih zemalja – Aškenazi. Prvi doseljeni Aškenazi su Gabor Grinfeld 1890. godine, Arpad Vajl 1895. godine i nešto kasnije Vilim Švicer. U početku su odnosi između Sefarda i Aškenazi Jevreja bili dosta zategnuti. Jedno vrijeme su obje grupe Jevreja imale odvojene hramove, sveštenike i škole, da bi došlo do pomirenja izgradnjom velike zajedničke sinagoge oko 1900. godine, koja se nalazila preko puta današnje Autobuske stanice kod hotela „Drina“.
Stare jevrejske građevine
Jevreji su po doseljenju u Bijeljinu živjeli uglavnom u Šabića sokaku, ali od tih kuća skoro ništa nije ostalo. Poznato nam je mjesto gdje je bila kuća porodice Malc, koji su kasnije kupili kuću kod današnjeg kafića „Paradizo“ u Galamića sokaku, današnjoj Ulici Profesora Bakajlića. Jevreji Aškenazi su uglavnom živjeli u tri ulice, današnjoj Karađorđevoj, Kneza Miloša, te Kneginje Milice i par porodica u Ulici Svetog Save, bivšoj Srpskoj. Jedna od glavnih ulica u gradu, nekad Vilma štrase, pa Ulica Kralja Aleksandra, pa Titova, a danas Karađorđeva bila je elitno mjesto za podizanje reprezentativnih kuća i trgovina. Tako je čuveni trgovac Arap Vajl početkom ovog vijeka podigao kuću između današnje Naše banke i Opštine, na uglu Ulice Meše Selimovića. Ta kuća, danas dio zgrade Opštine, renovirana je prije par godina i bljesnula je novim sjajem. U prizemlju je Arpad Vajl imao veliku delikatesnu radnju, a na spratu je imao šestosobni stan. Idući dalje Karađorđevom ulicom, poslije današnje zgrade osiguranja „Jahorina“ nalazi se mala prizemna kuća, nekad u vlasništvu Laure Pinto. Preko puta te kuće, takođe prizemna, nalazi se kuća koja je pripadala doktoru Mento Salomu.
Jevrejska sinagoga, impozantne veličine i ljepote, nalazila se preko puta Autobuske stanice, u parkiću hotela „Drina“. Podignuta oko 1900. godine imala je dva velika tornja na pročelju zgrade i lijepo popločano i veliko dvorište. Dolaskom Nijemaca i ustaša 1941. godine zgrada je opljačkana i pretvorena u konjušnicu, ali je preživjela rat, da bi bila srušena od nove komunističke vlasti i tako je Bijeljina zauvijek ostala bez jedne vrijedne i reprezentativne građevine. Odmah do bivše sinagoge nalazi se velika kuća na sprat bijele boje u kojoj je živjelo više jevrejskih porodica, od kojih je nama poznata familija Mojsija Alkalaja. Jevreji nisu imali mnogo sirotinje, a taj mali broj siromašnih Jevreja stanovao je u sokaku iza današnjeg Sokolskog doma. Tu su živjeli limar Kabiljo, Lea Mantiljo, Rafo Montiljo i Hajon Johan.
U današnjoj Ulici Kneza Miloša, bivšoj Kraljice Marije, stanovalo je mnogo jevrejskih porodica. U velikoj žutoj kući preko puta hotela „Drina“ živjela je porodica Vajs. U sokaku do te kuće bila je velika kuća Gabora Grinfelda. Preko puta hotela bila je i kuća Rifke Alkalaj, žene koja je otvorila hotel “Evropa“, nekadašnji Dom vojske Republike Srpske. Preko puta bioskopa bio je niz jevrejskih kuća. Od ulaza u sokak preko puta bioskopa, pa do sokaka prema hotelu poznate su kuće Bare Baruha i Bukus Jozefa. Današnja apoteka u kući Trifkovića u Galcu bila je nekad vlasništvo Ozmo Hajmuka. Ulica Kneginje Milice i danas posjeduje nekoliko vrlo lijepih jevrejskih kuća. Jedna od najljepših starih kuća u Bijeljini je kuća Viljema Švicera, današnja mesara Malović. Do nje je velika žuta kuća sa jevrejskim zvijezdama na vrhu fasade, u kojoj je stanovao Iko Alkalaj, a služila je kao sjedište Jevrejske opštine u Bijeljini. Kada se krene od biblioteke, prije kuće Vlade Kazandžića, nalazi se kuća porodice Baruh. U Ulici Svetog Save, današnja kuća advokata Todorovića bila je vlasništvo sajdžije Semo Jakova, a preko puta današnjeg zabavišta bila je kuća Izidora i Judite Hajon. Između spomenika Vojislava Kecmanovića i Majevičke ulice na desnoj strani se nalazi spratna kuća porodice Perera.
Većina jevrejskih radnji bila je smještena u Staroj čaršiji. U očuvanom dijelu te čaršije, do biblioteke, nalazi se kuća današnje Finansijske policije, nekad vlasništvo porodice Perera. U tom redu je i bivši hotel „Evropa“, vlasništvo Rifke Alkalaj. Na mjestu današnje biblioteke, iza bivše kafane „Korzo“, bila je kuća porodice Hajmači, a do nje kuća u kojoj je stanovao bijeljinski rabin Altarac Aron. U sokaku iza kafane „Korzo“ živio je Semo Jakov, a magaza porodice Papo bila je u dvorištu. Zatim je slijedila kuća u kojoj je živio jevrejski ljekar Švarcbeger. U drugim dijelovima grada bilo je pojedinačno još par jevrejskih kuća. Preko puta Garnizona, prije starog Vanekovog mlina, bila je kuća Herte Nuzbaum, čiji je otac Leon bio pekar. U sokaku kod nekadašnjeg restorana „Tina“ nalazi se kuća Hajon Šišmona. Naročito je lijepa i velika bila kuća Avrama Fincija na salašu kod Bijeljine, današnje naselje Fincov salaš. Na tom salašu Finci je svojevremeno imao veliku i tada modernu pecaru rakije. Kuća mu je bila kod stanice bivše pruge Bijeljina-Stari Ugljevik, kod mosta na kanalu Dašnica. Po pričama starih Bijeljinaca, bila je izuzetno lijepa sa velikim dvorištem i drvoredom.
Skladan i harmoničan život bijeljinskih Jevreja prekinuo je Drugi svjetski rat i dolazak Nijemaca i ustaša u Bijeljinu. Na području naše opštine u logorima i drugom teroru stradalo je 318 Jevreja. Najviše naših jevrejskih sugrađana i sapatnika kojih više nema ubile su ustaše, čak 242, od čega je u zloglasnom Jasenovcu stradalo 193. Ova etnička zajednica je možda uništena, ali sjećanje je ostalo. O životu Jevreja u Bijeljini ostale su da svjedoče brojne građevine. Jedan od podsjetnika na boravak Jevreja u Bijeljini je i jevrejsko groblje koje se nalazi u Sremskoj ulici, a posljednji put je uređeno 2005. godine.
Semberija info - Lj. Božić
